Dürer i inni. Grafika niemiecka XV i XVI w. ze zbiorów MNP
Piłat umywający ręce, 1512; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Ścięcie św. Katarzyny, 1502/1503; miedzioryt
Mistrz MZ (czynny XV/XVI w.)
Biczowanie, 1512; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Przedstawienia historyczne
Swoje odzwierciedlenie w grafice XVI w. znajdowały niekiedy wydarzenia historyczne. Niezwykle rzadka rycina, najprawdopodobniej autorstwa Mathiasa Zündta (1498–1572), ukazuje wjazd Henryka Walezego do Frankfurtu nad Odrą w styczniu 1574 r., podczas jego podróży do Polski w celu objęcia tronu. Przyszłemu królowi towarzyszyła szlachta polska i francuska. Na przejazd przez Niemcy Henryk miał glejt cesarski, a elektor brandenburski dał mu eskortę, która odprowadziła go do granic Polski. Relacje mówią o 3000 jeźdźców, jednolicie ciemno ubranych, na karych wierzchowcach. Przekazy historyczne dotyczące tej podróży są zgodne z przedstawieniem Zündta, należy więc sądzić, że artysta opierał się na relacji naocznego świadka. Ten sam rytownik wykonał w 1568 r. widok Grodna. Panoramy miast były niekiedy ożywiane sztafażem rodzajowo-kostiumowym, ten przybrał charakter sceny historycznej – powitania przybywających na sejm obcych poselstw. Najwięcej miejsca poświęcono poselstwu moskiewskiemu, które miało liczyć aż siedmiuset konnych. Samo miasto pokazane zostało od strony Niemna, ze wszystkimi najważniejszymi budynkami, które opatrzono objaśniającymi napisami. Rycina cieszyła się znaczną popularnością, o czym świadczą liczne powtórzenia i kopie.
Siedem sztuk wyzwolonych, 1519; miedzioryty
Sebald Beham (1500–1550)
Pojmanie, 1508; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Święci Piotr i Jan uzdrawiający chromego, 1513; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Albrecht Dürer (1471–1528), Pasja miedziorytnicza, 1507–1513
Cykl 16 miedziorytów, opublikowany po raz pierwszy w roku 1512, jest powściągliwy w warstwie emocjonalnej i skupiony na rozwiązaniach artystycznych. Przedstawione wydarzenia zazwyczaj rozgrywają się w płytkiej przestrzeni ograniczonej architekturą bądź poziomym kreskowaniem tła, sugerującym ciemności nocy. Postacie umieszczone na różnego rodzaju podwyższeniach, stopniach i podestach sprawiają wrażenie, jakby grały na scenie. Zapewne cykl był przeznaczony dla wąskiego, wykształconego kręgu odbiorców, zdolnego docenić jego walory kompozycyjne i mistrzostwo wykonania. Jednak w porównaniu z Małą Pasją traci na bezpośredniości i sile wyrazu. W zbiorach Gabinetu Rycin MNP znajduje się 11 grafik z tego cyklu w bardzo dobrych wczesnych odbitkach.
Laokoon, 1538; miedzioryt
Hans Brosamer (ok. 1500 – ok. 1554)
Cimon i Piero, 1544; miedzioryt
Sebald Beham (1500-1550)
Albrecht Dürer (1471–1528), Życie Marii, ok. 1500–1511
Cykl opublikowany po raz pierwszy w 1511 r. składał się ze strony tytułowej i 19 dużych drzeworytów. Wynikiem długiego czasu tworzenia jest różnorodność stylistyczna poszczególnych grafik, natomiast temat i format są elementami unifikującymi. Dürer doskonalił w tym cyklu swoje umiejętności stosowania perspektywy linearnej, dlatego poszczególne sceny umieścił w dość wymyślnej architekturze. Ponieważ Nowy Testament niewiele mówi o życiu Marii, artysta, komponując zestaw przedstawień, korzystał z apokryfów. W zbiorach MNP znajdują się tylko dwie prace z tego cyklu. Scenę Narodzin Marii Dürer umieścił w bogatym mieszczańskim domu początku XVI w., pokazał szczegóły codziennego życia, sprzęty charakterystyczne dla tego typu wnętrz oraz noszone wówczas stroje.
Szlachcianka polska, 1577;
drzeworyt kolorowany ręcznie z Habitus praecipuorum populorum; Hans Weigel starszy (ok. 1520–1577) wg Josta Ammana (1539–1591)
Czterej żołnierze, ok. 1500; miedzioryt
Mistrz MZ (czynny XV/XVI w.)
Moda
W kręgu zainteresowań ludzi renesansu znajdowały się również ubiory typowe dla różnych krajów i stanów społecznych. Wcześniej zmieniające się mody także znajdowały niekiedy odzwierciedlenie w sztuce, np. w przedstawieniach o tematyce religijnej, ale w XVI w. pojawiają się dzieła poświęcone specjalnie temu tematowi. Należy do nich wydana w Norymberdze w 1577 r. bogato ilustrowana publikacja Habitus praecipuorum populorum, jedno z największych klasycznych dzieł dotyczących historii ubioru. Zamieszczone w nim drzeworyty według rysunków Josta Ammana (1539–1591) wykonał Hans Weigel starszy (ok.1520–1577). Ilustracje te dają przegląd ubiorów używanych w różnych częściach Europy oraz kilku egzotycznych krainach pozaeuropejskich. Prezentacja kostiumów zaczyna się od cesarza Maksymiliana II i jego następcy arcyksięcia Rudolfa II, następnie ukazane zostały stroje typowe dla różnych stanów społecznych w wielu rejonach Europy. Publikacje tego rodzaju miały poza walorami edukacyjnymi jeszcze tę wartość, że przyczyniały się do rozpowszechniania różnorodnych mód.
Wypędzenie przekupniów ze świątyni, ok. 1508/1509;drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Tryumf Miłości, po 1539;
miedzioryt z Tryumfów opisanych przez Petrarkę; Georg Pencz (ok. 1500–1550)
Tryumf Śmierci, po 1539;
miedzioryt z Tryumfów opisanych przez Petrarkę; Georg Pencz (ok. 1500–1550)
Boże Narodzenie, 1503; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Chrystus na Górze Oliwnej, ok. 1475; kopia miedzioryt
Martin Schongauer (ok. 1450–1491)
Tryumf Sławy, po 1539;
miedzioryt z Tryumfów opisanych przez Petrarkę; Georg Pencz (ok. 1500–1550)
Kronika świata, Norymberga 1493
Hartmann Schedel
Ostatnia Wieczerza, ok. 1508/1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Zielony Król na łożu śmierci, ok. 1515 (odbitka z 1775 r.);
drzeworyt z Der Weisskunig; Hans Burgkmair starszy (1473–1531)
Madonna na tronie; miedzioryt
Jacob Binck (ok. 1500–1569)
Pojmanie, ok. 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Sąd Ostateczny; akwaforta
Daniel Hopfer (ok.1470-1536)
Zygmunt III Waza, 1600; miedzioryt z Atrium heroicum
Dominik Custos (ok. 1560–1612)
Przedstawienia żołnierzy
W 1 połowie XVI w., w dobie licznych wojen i zamieszek, bardzo popularne były przedstawienia żołnierzy. Temat ten chętnie podejmowali Urs Graf, Sebald Beham, Albrecht Dürer, Jakob Binck czy Peter Flötner. Zazwyczaj postacie żołnierzy przedstawiano z dużym przywiązaniem do szczegółu, zwłaszcza jeśli chodzi o oddanie elementów ubioru i uzbrojenia. Przedstawiona przez Sebalda Behama (1500–1550) straż przy beczkach z prochem na przedpolu obleganego miasta to zapewne epizod z wojny chłopskiej.
Noli Me Tangere, ok. 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Imago mortis, 1493;
drzeworyt z Kroniki świata Hartmanna Schedla; Warsztat Michaela Wolgemuta i Wilhelma Pleydenwurfa
Opłakiwanie, ok. 1509/1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Kronika świata
W 1493 r. w Norymberdze ukazała się słynna Kronika świata Hartmanna Schedla, prawdziwy bestseller końca XV w. Kronika... stanowiła kompendium ówczesnej wiedzy o świecie, przedstawiono w niej historię od stworzenia do czasów współczesnych. Głównym źródłem wiedzy dla Schedla była wciąż Biblia, jednak w jego dziele dało już o sobie znać dążenie do obiektywnego zrozumienia otaczającej rzeczywistości. Grafiki zdobiące księgę zostały wykonane w warsztacie Michaela Wolgemuta, gdzie nauki pobierał Albrecht Dürer. Oprócz ilustracji z dziejów biblijnych w Kronice... zamieszczono genealogie i wizerunki władców, mapy oraz 60 drzeworytów z widokami miast. Blisko połowa z nich została ukazana z topograficzną wiernością, a w niektórych przypadkach mamy do czynienia z najwcześniejszymi wedutami tych miast. Niezwykła jest różnorodność ilustracji i ogromna pomysłowość w łamaniu strony. W Kronice... tekst i ilustracje stanowią całość, stąd epokowe znaczenie tej publikacji dla rozwoju sztuki wydawniczej. Nakład pierwszego wydania wynosił ponad 1000 egzemplarzy. Do dziś zachowało się na świecie 800 egzemplarzy łacińskich i 400 niemieckich.
Poszukiwania techniczne
Początek XVI w. to czas poszukiwań technicznych w grafice – pojawiły się drzeworyty światłocieniowe odbijane z kilku klocków, podjęto również pierwsze próby akwafortowe. Do pionierów tej techniki należał Daniel Hopfer (ok. 1470–1536), który ok. 1500 r. zaczął trawić płyty żelazne. Udało mu się uzyskać niezwykłe efekty tonalne, nieobecne w pracach innych artystów tego czasu. Nerwową kreskę akwaforty wykorzystał w swoich kompozycjach do spotęgowania dramatyzmu przedstawień. W latach 1515–1518 z tą techniką eksperymentował również Dürer, ale niezadowolony z efektów zaprzestał prób.
Wystawa "Michel Quarez - Plakaty"
[Zapraszamy na wirtualne zwiedzanie 3D.](https://www.skanowanie.xyz/mnp_quarez)
Taniec Żydów wokół złotego cielca, 1493;
drzeworyt z Kroniki świata Hartmanna Schedla;| Warsztat Michaela Wolgemuta i Wilhelma Pleydenwurfa
Wjazd Henryka Walezego do Frankfurtu nad Odrą, ok. 1574
akwaforta Mathias Zündt (1498–1572)
Święty Krzysztof; miedzioryt
Israel van Meckenem (ok. 1450–1503)
Narodziny Marii, 1503; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Zamówienia cesarskie
O nobilitacji grafiki w czasach renesansu wiele mówią zamówienia cesarza Maksymiliana I, który wybrał drzeworyt jako środek apoteozy swojego panowania, zlecając najlepszym ówczesnym rytownikom niemieckim wykonanie wielkich kompozycji, takich jak Pochód tryumfalny i Łuk tryumfalny. Do tych zamówień należał również Der Weisskunig, idealizowana biografia cesarza i jego ojca Fryderyka III. Wszystkim postaciom historycznym występującym w tej książce nadano pseudonimy, które miały związek z ich barwami heraldycznymi, np. król Francji jest Niebieskim Królem, a Hiszpanii – Czarnym Królem. Twórcą wzorów do większości drzeworytów ilustrujących to dzieło był Hans Burgkmair starszy (1473–1531). Śmierć cesarza w 1519 r. spowodowała, że Der Weisskunig w XVI w. nie został wydany w całości. Dopiero w 1775 r. wiedeński wydawca Josef Kurzböck opublikował kompletne dzieło. Prezentowana grafika Burgkmaira Zielony Król na łożu śmierci przedstawia węgierskiego monarchę Macieja Korwina.
Przedstawienia maryjne
Chętnie podejmowane przez artystów tematy maryjne – Maria z Dzieciątkiem czy Św. Rodzina – pozwalały nadać ludzki wymiar sprawom boskim. Przedstawienia tchną zazwyczaj lirycznym ciepłem, często też nabierają zabarwienia rodzajowego, choć niekiedy pełne są symbolicznych znaczeń, jak Madonna z małpką Dürera. Nie rezygnowano w tym czasie z bardziej reprezentacyjnych ujęć, takich jak wizerunki Madonny tronującej. W przedstawieniu Jacoba Bincka (ok. 1500–1569) Maria siedzi na monumentalnym tronie, jednak ukazana została w pozie pełnej realizmu, obejmując z czułością karmione piersią Dzieciątko.
Umywanie nóg, ok. 1508/1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Zdobycie Kartaginy, 1539; miedzioryt
Georg Pencz (ok. 1500–1550)
Porwanie, 1530; miedzioryt
Heinrich Aldegrever (1502–1555)
Kraków, 1493; drzeworyt z Kroniki świata Hartmanna Schedla
Warsztat Michaela Wolgemuta i Wilhelma Pleydenwurfa
Modlitwa w Ogrójcu, ok. 1510; drzeworyt
Hans Schäufelein (ok. 1480 – ok. 1539)
Kobieta z Poznania, 1577;
drzeworyt kolorowany ręcznie z Habitus praecipuorum populorum; Hans Weigel starszy (ok.1520–1577) wg Josta Ammana (1539–1591)
Chrystus w Emaus, ok. 1480; miedzioryt z Największej Pasji
Israel van Meckenem (ok. 1450–1503)
Wielka Fortuna (Nemezis), ok. 1501/1502; kopia miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Opłakiwanie, 1507; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Portrety
Charakterystyczne dla renesansu zainteresowanie człowiekiem dało o sobie znać m.in. popularnością portretów. Powodzeniem cieszyły się wizerunki władców, słynnych wodzów, arystokratów, mężów stanu, uczonych i innych znanych osobistości. Jedne przedstawienia były konwencjonalne, inne starały się ukazać osobowość portretowanego. Obok pojedynczych rycin tego typu zaczęły się ukazywać zestawy portretów, takie jak Icones sive imagines virorum z ilustracjami Tobiasa Stimmera (1539–1584) czy Atrium heroicum Dominika Custosa (ok. 1560–1612).
Wygnanie z raju, 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Biczowanie, ok. 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Stanisław Sabinka; miedzioryt
Nicolaus Andrea (ok. 1550 – po 1606)
Niesienie krzyża, 1512; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Przedstawienia alegoryczne
W całej ówczesnej Europie szeroko rozpowszechniły się przedstawienia o charakterze alegorycznym, które odpowiadały sposobowi myślenia oraz wykształceniu ludzi renesansu. Najpopularniejsza była personifikacja, czyli ukazanie pojęć abstrakcyjnych jako postaci ludzkich. Cnoty, przywary, zmysły i podobne pojęcia wyobrażane były zazwyczaj jako postacie kobiece, zaopatrzone w atrybuty ułatwiające ich rozpoznanie, np. Geometria z węgielnicą, cyrklem czy miarą. Wśród dość monotonnych wyobrażeń tego typu pojawiają się niekiedy ujęcia interesujące od strony wizualnej i znaczeniowej. Należy do nich Nemezis Albrechta Dürera (1471–1528), zwana też Wielką Fortuną, wyrafinowana zarówno pod względem formy, jak i treści. Artysta ukazał potężną postać, która jest jednocześnie zmienną Fortuną i złowrogą Nemezis, boginią pomsty i sprawiedliwości. Heinrich Aldegrever (1502–1555) pół wieku później wykonał swoją wersję tej kompozycji. Wzbogacił przedstawienie o motyw węża, który zazwyczaj pojawia się jako atrybut uosobień roztropności. Inspiracją dla przedstawień alegorycznych była niekiedy poezja – na motywach poetyckich Triumfów Petrarki powstał cykl sześciu grafik Georga Pencza (ok. 1500–1550). Zgodnie z tekstem wyjściowym artysta przedstawił siły rządzące światem w formie uroczystych pochodów.
Chrystus ukazujący się Matce, ok. 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Zmartwychwstanie, ok. 1540; drzeworyt z ośmiu klocków
Heinrich Vogter młodszy (1513–1568)
Kazanie w Niklashausen, 1493;
drzeworyt z Kroniki świata Hartmanna Schedla; Warsztat Michaela Wolgemuta i Wilhelma Pleydenwurfa
Chrystus przed Piłatem, ok. 1508/1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Zdjęcie z krzyża, ok. 1509/1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Anna Austriaczka, przed 1598; miedzioryt
Dominik Custos (ok. 1560–1612)
Mitologia i historia starożytna
Pod wpływem włoskim w sztuce północnej Europy zaczęły pojawiać się tematy mitologiczne. Jednak w wielu pracach tego rodzaju dał o sobie znać brak bezpośredniego kontaktu z plastyczną spuścizną starożytności. Jest to szczególnie widoczne w rycinie Hansa Brosamera (ok. 1500 – ok. 1554) Laokoon. Artysta znał zapewne słynną grupę z jakichś przekazów, ukazał ją jednak nieporadnie, wręcz śmiesznie. Trudno sobie wyobrazić śmierć w splotach węży tak malutkich jak te, z którymi walczą tutaj Laokoon i jego synowie. Dopiero coraz częstsze wyjazdy artystów z Północy do Włoch spowodowały, że z czasem mogli oni swobodniej podejmować tematy związane ze starożytnym dziedzictwem. Zainteresowanie budziła nie tylko mitologia, ale również historia i legendarne dzieje Grecji i Rzymu. Popularnym tematem były na przykład zwycięstwa Scypiona Afrykańskiego starszego. Rycina Zdobycie Kartaginy Georga Pencza (ok. 1500–1550) odwzorowuje jeden z wykonanych przez Giulia Romana rysunków przygotowawczych do serii gobelinów poświęconych czynom tego wodza. Niemiecki grafik mógł widzieć wstępne projekty Giulia w jego pracowni, którą odwiedził podczas podróży do Włoch. Często przedstawiano Cimona i Pero, postacie z rzymskiej legendy, według której ateńskiego starca uratowała od śmierci głodowej jego córka, karmiąc go piersią podczas odwiedzin w więzieniu. W czasach renesansu ten dwuznaczny temat był znany jako jeden z przykładów Caritas romana. Kilkakrotnie powracał do niego Sebald Beham (1500–1550), co może mieć związek z jego osobistymi przeżyciami – w 1525 r. został wraz z bratem Barthelem i Georgiem Penczem uwieziony za szerzenie radykalnych poglądów Thomasa Müntzera. Zapewne w tym przypadku takie przedstawienie należy rozumieć jako obraz zbyt surowego wymiaru sprawiedliwości.
Złożenie do grobu, 1512; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Ścięcie św. Jakuba; miedzioryt
Wit Stwosz (ok. 1447–1533)
Zejście do otchłani, ok. 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Widok Grodna, 1568; miedzioryt, akwaforta
Mathias Zündt (1498–1572)
Chrystus przed Piłatem, 1512; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Piłat umywający ręce, ok. 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Fortuna, 1555; miedzioryt
Heinrich Aldegrever (1502–1555)
Zesłanie Ducha Świętego, ok. 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Wolfgang Musculus
drzeworyt z Icones sive imagines virorum, 1587 Tobias Stimmer (1539–1584)
Naigrawanie, ok. 1508/1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Ubiór kupca na Rusi, w Moskwie i w Polsce, 1577;
drzeworyt kolorowany ręcznie z Habitus praecipuorum populorum; Hans Weigel starszy (ok.1520–1577) wg Josta Ammana (1539–1591)
Chrystus przed Kajfaszem, 1512; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Albrecht Dürer (1471–1528), Mała Pasja, 1509–1511
Cykl składa się z 36 drzeworytów i strony tytułowej. Opublikowany został w formie książkowej w roku 1511. Wydarzenia pasji artysta przedstawił w szerokiej perspektywie narracji biblijnej, zaczynając od Grzechu pierworodnego, a kończąc na Sądzie Ostatecznym. Opowiada w sposób prosty i bezpośredni, nie unikając prozaicznych szczegółów, jakby był naocznym świadkiem wydarzeń, a obranie niskiego punktu widzenia potęguje wrażenie uczestnictwa w rozgrywających się scenach. Niezwykła sugestywność tego cyklu spowodowała, że na długo zapanował on nad sposobem wyobrażania poszczególnych scen męki Pańskiej. W zbiorach Gabinetu Rycin MNP znajdują się 24 przedstawienia z tego cyklu, odbitki z różnych wydań.
Wystawa "Formy w przestrzeni."
[Zapraszamy na wirtualne zwiedzanie 3D.](https://www.skanowanie.xyz/mnp_rzezba)
Tryumf Czasu, po 1539;
miedzioryt z Tryumfów opisanych przez Petrarkę; Georg Pencz (ok. 1500–1550)
Koronowanie cierniem, ok. 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Stworzenie Ewy, 1550; drzeworyt
Hans Brosamer (ok. 1500 – ok. 1554)
Koronowanie cierniem, 1512; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Chrystus przed Annaszem, ok. 1508/1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Msza św. Grzegorza, 1511; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Ecce Homo, ok. 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Przedstawiciele szlachty europejskiej, 1579;
akwaforta z Catalogus gloriae mundi Jost Amman (1539–1591)
Chrystus na Górze Oliwnej, 1508; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Złożenie do grobu, ok. 1600; miedzioryt
Rytownik nieznany (naśladowca Dürera)
Ukrzyżowanie; akwaforta na żelazie
Daniel Hopfer (ok. 1470–1536)
Tryumf Wieczności, po 1539;
miedzioryt z Tryumfów opisanych przez Petrarkę; Georg Pencz (ok. 1500–1550)
Grzech pierworodny, ok. 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Stojący żołnierz; miedzioryt
Prawdopodobnie Heinrich Aldegrever (1502–1555)
Zmartwychwstanie, ok. 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Tryumf Czystości, po 1539;
miedzioryt z Tryumfów opisanych przez Petrarkę; Georg Pencz (ok. 1500–1550)
Madonna z małpką, ok. 1498; miedzioryt
Albrecht Dürer (1471-1528)
Św. Weronika, 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Zwiastowanie, ok. 1510; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Upadek pod krzyżem, 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Mikołaj Kopernik
drzeworyt z Icones sive imagines virorum, 1587; Tobias Stimmer (1539–1584)
Różne rangi i formacje wojskowe, 1579;
akwaforta z Catalogus gloriae mundi Jost Amman (1539–1591)
Przybicie do krzyża, ok. 1509; drzeworyt
Albrecht Dürer (1471–1528)
Zygmunt August, 1554; miedzioryt, akwaforta
Virgil Solis (1514–1562)
Straż przy beczkach z prochem; miedzioryt
Sebald Beham (1500–1550)
ZWIASTUN WYSTAWY
