MUZEUM DOM JANA MATEJKI
Przewiązka
Pomieszczenie to kiedyś spełniało funkcję pokoju kredensowego, łączącego jadalnię państwa Matejków z kuchnią w oficynie. Obecnie poznajemy tu historię domu. Na dziewiętnastowiecznych fotografiach oglądamy zmieniające się wnętrza już po powstaniu muzeum. Wyeksponowano tu również popiersie Jana Matejki, autorstwa Antoniego Madeyskiego, oraz dzieła innych autorów. Ekspozycja została zaplanowana w taki sposób, by zwiedzający mógł zapoznać się z pamiątkami po artyście, jego zbiorem kolekcjonerskim oraz projektami polichromii. Po powstaniu muzeum sukcesywnie uzupełniano wyposażenie domu – między innymi o meble, tkaniny, bibeloty, a także przedmioty z kolekcji artysty, jego rysunki, księgozbiór oraz fotografie dzieł, które miały dokumentować twórczość artysty. Zasoby muzealne usystematyzowano i opisano zgodnie z ówczesną metodologią i wiedzą.
Sala muzealna i zbrojownia
Jadalnia została przekształcona w pomieszczenie muzealne w 1896 roku po przebudowie według projektu Tadeusza Stryjeńskiego, znanego krakowskiego architekta i wiceprezesa Towarzystwa im. Jana Matejki. Połączono ją wówczas arkadami z sypialnią żony artysty, Teodory. Wyposażenie części sali przywołuje nastrój domowego wnętrza. Umieszczono tutaj fotografie portretowe członków rodziny; w serwantkach fotografie rodzinne, drobne przedmioty należące do artysty i jego bliskich.Na szczególną uwagę zasługuje Autoportret z dedykacją „Heli ojciec” z 1887 roku – ze względu na jego intymny charakter. Był to prezent artysty dla córki z okazji jej urodzin. Do innego obrazu, Pieśń – nieco zmienionego fragmentu dzieła Dziewica Orleańska z 1886 roku przedstawiającego św. Małgorzatę – pozowała druga córka artysty, Beata. Matejko już we wczesnej młodości wykazywał zamiłowania kolekcjonerskie. Przez lata gromadził cenne zbiory dawnego rzemiosła, ubiorów, tkanin i broni, składające się dziś na bogatą kolekcję muzealną. Kupowane przez niego artefakty często służyły jako rekwizyty do obrazów. Założyciele muzeum w pokoju nazwanym salą muzealną i zbrojownią starali się pokazać jak największy zespół tych zabytków, które dziś są prezentowane zgodnie z pierwotnym scenariuszem.
Przewiązka
Parter
Zwiedzanie Domu rozpoczynamy od wejścia do sieni, w której umieszczono na postumencie rzeźbę Husarza na koniu autorstwa Leona Wyczółkowskiego – niedokończony projekt pomnika ku czci Jana Matejki, podarowany muzeum w 1938 roku przez żonę Wyczółkowskiego. Obok rzeźby w ścianie wmurowano tablicę upamiętniającą inicjatorów powstania muzeum biograficznego: "Dom ten i mieszczące się w nim muzeum pamięci i czci Jana Matejki poświęcone, staraniem Maryana Sokołowskiego z funduszów państwa, kraju i gminy oraz składek publicznych z współpracownictwem I-go Wydziału Towarzystwa im. Jana Matejki w osobach Konstantego Górskiego, Karola Pieniążka, Edwarda hrabiego Raczyńskiego, Franciszka Slęka, Piotra Stachowicza, Tadeusza Stryjeńskiego stworzone, w dniu 1 maja Roku Pańskiego 1895 uroczyście otwarto". Na parterze mieści się również pomieszczenie z zabytkowym stropem z 1717 roku – sala studiów, w której przechowywany jest księgozbiór Matejki i kolekcja rzemiosła artystycznego. W przejściu do podwórka wmurowano tablicę autorstwa rzeźbiarza Karola Hukana upamiętniającą Macieja Szukiewicza, kustosza Domu Jana Matejki w latach 1899–1943.
Parter
Sale I piętra
W przejściu do sal pierwszego piętra umieszczony został wizerunek Jana Matejki oraz tablica z jego biografią. Przytoczony tu został IV artykuł kontraktu darowizny muzeum z 28 stycznia 1908 roku, w którym Gmina Miasta Krakowa zobowiązuje się: (…) w kamienicy trzechpiętrowej przy ulicy Floryańskiej pod lokalem 41, (…) będącej miejscem urodzenia, długoletniego zamieszkania i zgonu Jana Alojzego Matejki, sławnego artysty malarza, utrzymywać po wieczne czasy muzeum obejmujące nietknięte mieszkanie prywatne Jana Matejki na pierwszym piętrze, jego domową pracownię na trzecim piętrze i zbiory artystyczne pomieszczone w innych częściach domu (…).
Sale I piętra
Historia Muzeum
Wkrótce po śmierci Jana Matejki podniesiono potrzebę uczczenia jego pamięci. Profesor Marian Sokołowski, jeden z pierwszych polskich nowoczesnych badaczy historii sztuki i organizator muzealnictwa w Krakowie, wystąpił z nowatorskim projektem wykupienia od spadkobierców domu Matejki i utworzenia muzeum jego imienia. Na łamach krakowskiego „Czasu” zaapelował do społeczeństwa o poparcie inicjatywy i zbieranie funduszy. Powołano Komitet Obywatelski składający się z wybitnych osobistości Krakowa i rozpoczęto gromadzenie środków. Obowiązek utworzenia i utrzymania muzeum powierzono powołanemu w tym celu Towarzystwu Imienia Jana Matejki. Po odkupieniu od rodziny kamienicy wraz z częścią zbiorów 1 maja 1896 roku Towarzystwo po raz pierwszy otworzyło Dom Jana Matejki dla publiczności. Zwiedzającym udostępniono dwa urządzone pomieszczenia – salon i sypialnię artysty. Oficjalna inauguracja Muzeum Dom Jana Matejki odbyła się 6 marca 1898 roku. Zaprezentowano wówczas w pełni urządzone pomieszczenia pierwszego piętra. Wystawiono obrazy Matejki, rysunki, zabytki rzemiosła artystycznego oraz przedmioty codziennego użytku. Dochód ze sprzedaży przewodnika autorstwa Adolfa Sternschussa, doktora prawa i kolekcjonera dzieł sztuki, przeznaczono na potrzeby Domu Matejki. Obecna ekspozycja pierwszego piętra muzeum została przygotowana na wzór ówczesnej, według tego przewodnika. Na kolejnych piętrach odtworzono aranżację z początku XX wieku. Wnętrza wzbogacono o wielkoformatowe fotografie z czasu powstania muzeum.
Historia Muzeum
Sala Urodzinowa
Sala muzealna i zbrojownia
Zabytkowa klatka schodowa z arkadami i świetlikiem
W gablotach podestowych umieszczono dokumenty, nagrody i pamiątki, dzięki którym poznajemy artystę jako studenta, a później wielce utalentowanego, nagradzanego malarza, dyrektora krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, wybitną osobistość Krakowa. Świadectwa i dokumenty w pierwszej gablocie obrazują drogę Matejki od studenta do profesora. W kolejnych dwóch można obejrzeć odznaczenia, medale i dyplomy związane z nagrodami i wyróżnieniami dla Matejki, między innymi dyplom nadania doktoratu honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w dowód uznania dla wiedzy historycznej artysty.
Zabytkowa klatka schodowa z arkadami i świetlikiem
Salon i sypialnia
Dwa frontowe pokoje (salon i sypialnia) stanowią najstarszą część muzeum, otwartą dla publiczności 1 maja 1896 roku. Zachowały swoje dawne urządzenie. Juliusz Kossak przedstawił je na akwareli ukazującej głośną osobistą wizytę cesarza Franciszka Józefa w domu Mistrza 2 września 1880 roku. Salon był już wówczas wyposażony w komplet neorenesansowych mebli zakupionych w Wenecji w 1878 roku i makaty z XVII, XVIII i XIX wieku na ścianach. Modrzewiowy strop z XVIII stulecia odsłonięto dopiero w 1910 roku, za czasów Matejki zasłaniał go biały sufit zdobiony sztukateriami. Zachował się pierwotny kolor ścian, charakterystyczny dla dziewiętnastowiecznych wnętrz mieszczańskich, oraz ręcznie wykonany parkiet taflowy z czasów Matejki. Autentyczny jest również żyrandol ze szkła sodowego. Salon, nawiązujący do ekspozycji z początków istnienia muzeum, został odtworzony na podstawie fotografii z epoki. W gablocie na środku pokoju umieszczono odznaki honorowe artysty, m.in.: berło ofiarowane Janowi Matejce przez Radę Miasta Krakowa jako symbol panowania w sztuce, medale otrzymane w Paryżu za obrazy Kazanie Skargi, Rejtan – Upadek Polski, Legia Honorowa, order komandorski Piusa IX. Na sztalugach obrazy: portret Jana Matejki autorstwa Izydora Jabłońskiego, Portret Cziczerina podarowany do muzeum w 1894 roku przez rosyjskiego malarza Ilię Riepina, tableau z fotografiami portretowymi i studia rysunkowe. Na przeszklonych postumentach wyeksponowano palmę ofiarowaną artyście w 1883 roku przez Towarzystwo krakowskie wzajemnej pomocy artystów oraz srebrne wieńce. Na szafkach pod kloszami leżą zabytki rzemiosła artystycznego, dzieła kunsztu złotniczego. Na uwagę zasługuje przede wszystkim puchar norymberski z XVII wieku i nautilus – puchar w kształcie muszli. Przyległy pokój był buduarem żony artysty, Teodory. Pomieszczenie to bywa nazywane pokojem „Pod Gwiazdami”, od motywu polichromii sklepienia, której ostatnia restauracja przywróciła dawną świetność. Na krótko przed śmiercią artysty pokój został zamieniony w jego sypialnię. Jan Matejko zmarł w tym pokoju 1 listopada 1893 roku. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim. Uroczysty pogrzeb, w którym brali udział mieszkańcy miasta i liczne oficjalne delegacje, odbył się 7 listopada. Nabożeństwo żałobne w kościele Mariackim odprawił kardynał Albin Dunajewski. Kondukt żałobny okrążył Rynek Główny, a następnie ulicami Floriańską i Lubicz, przy dźwiękach dzwonu Zygmunta, udał się na cmentarz Rakowicki. W oszklonej szafie można zobaczyć letni kapelusz, marynarkę, laskę artysty. Obok przybory malarskie – paletę oraz szkatułę z pędzlami i farbami. Na postumencie w przejściu do niszy sypialnianej – maskę pośmiertną wykonaną w srebrze – dar Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. W pokoju, obok osobistych pamiątek, wyeksponowano także zabytki rzemiosła artystycznego – cenne makaty z XVII wieku – oraz religijny obraz Matejki Wniebowzięcie.
Salon i sypialnia
Sala Krakowska
Córki Matejki – Helena i Beata – zajmowały dwa pokoje od podwórza. Dziś można w nich obejrzeć prace artysty obrazujące jego fascynację krakowskimi zabytkami: od studiów rzeźb nagrobków w katedrze wawelskiej poprzez widoki Krakowa do wybranych projektów polichromii kościoła Mariackiego. Matejko jako znawca zabytków i ich dokumentator uczestniczył w pracach konserwatorskich i restauracyjnych zamku i katedry na Wawelu oraz Sukiennic. W latach 1889–1891 zaprojektował monumentalną dekorację restaurowanego kościoła Mariackiego, podporządkowaną treściom religijno-patriotycznym. Było to Opus Magnum Matejki i inspiracja dla jego uczniów (Stanisława Wyspiańskiego , Józefa Mehoffera , Włodzimierza Tetmajera), którzy kontynuowali dzieło mistrza w dziedzinie malarstwa ściennego i witrażownictwa. Podstawowym założeniem organizatorów Muzeum Jana Matejki było zachowanie możliwie największej części spuścizny po artyście, a także zgromadzenie odpowiedniej dokumentacji fotograficznej jego obrazów. W zabytkowym prezenterze eksponowane są faksymile fotografii obrazów Matejki oraz szkiców do nich.
Sala Krakowska
Sala Urodzinowa
24 czerwca 1838 roku w tym właśnie pokoju urodził się Jan Matejko. Dla upamiętnienia tego wydarzenia ponad drzwiami umieszczono (w 1904 roku) marmurową tablicę, której łaciński napis głosi (w przekładzie): Często sprawia Bóg, że wielkość zamyka się w małym kształcie. Znajdują się tu przede wszystkim zabytki sztuki sakralnej ze zbioru kolekcjonerskiego Matejki. Ołtarz z przedstawieniem tzw. Dużej Św. Rodziny, datowany na lata pomiędzy 1510 a 1515, powstał w warsztacie Mistrza Tryptyku z Szyku. Ekspozycję uzupełniają zwieńczenia ołtarzy gotyckich, piętnastowieczne kapitele z kościoła Mariackiego (autorstwa Wita Stwosza) oraz fragment gotyckiej skrzyni drewnianej odtworzonej przez malarza w obrazie Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem. Siedemnastowieczne kafle pochodzą z pałacu biskupiego w Krakowie.
Zabytkowa klatka schodowa
Prezentowane tu rękopisy i szkice rysunkowe ilustrują działania Matejki na rzecz ratowania zabytków Krakowa i stanowią uzupełnienie ekspozycji w Sali Krakowskiej. Tutaj możemy się też zapoznać z obliczem Matejki podróżnika i kolekcjonera. Artysta wbrew deklaracjom, że nie lubi opuszczać rodzinnego Krakowa, często podróżował. Swoje wyjazdy dokumentował w różnorodny sposób. Rysował szkice, nabywał fotografie oraz przewodniki. Kupował również zabytkowe przedmioty do kolekcji. Dojrzały artysta – dzięki swoim zasobom finansowym – mógł zaspakajać pasję kolekcjonerską i gromadzić pokaźny zbiór, który zgodnie z jego wolą został zabezpieczony w muzeum. W tej kolekcji znalazły się również judaika. Niektóre zostały wykorzystane jako rekwizyty w obrazach, np. czepce w Hołdzie pruskim czy siedemnastowieczny pierścień zaślubinowy w obrazie Św. Kinga.
Zabytkowa klatka schodowa
Sala Malarstwa
Kolejne dwa pokoje od strony ulicy Floriańskiej, użytkowane przez Matejkę i jego synów, zostały przebudowane przez Zygmunta Hendla w latach 1904–1905. Dziś mieszczą galerię obrazów. Jan Matejko jest autorem ponad trzystu dwudziestu obrazów olejnych. Najstarszą pracą w tej technice jest Martwa natura z owocami z 1852 roku, wykonana jako studium szkolne w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Na odwrocie zachował się ręcznie napisany atest Adolfa Matejki, brata artysty. W początkach twórczości Matejko cenił i naśladował francuskiego malarza Paula Delaroche’a. Z tego okresu pochodzi związany z anegdotą historyczną Stańczyk udający ból zębów z 1856 roku. Stopniowo obrazy stawały się coraz bardziej widowiskowe, pełne ekspresji, „teatralne”. Swój zachwyt malarstwem weneckim artysta przeniósł do dojrzałych kompozycji, takich jak prezentowany Jan III Sobieski pod Wiedniem z 1880 roku, jeden ze szkiców olejnych do kompozycji Sobieski pod Wiedniem, namalowanej w związku z dwusetną rocznicą odsieczy wiedeńskiej. Dynamiczne i pełne ekspresji szkicowe przedstawienie różni się o od ostatecznej wersji obrazu. W centrum, na tle oddziałów husarii ze sztandarami, król Jan III Sobieski, siedzący na koniu, wręcza list do papieża Innocentego XI stojącemu kanonikowi Janowi Denhoffowi. Z lewej strony artysta przedstawił siedzącego na koniu dowódcę wojsk cesarskich księcia Karola Lotaryńskiego, z prawej hetmanów polskich konno: Mikołaja Sieniawskiego, Stanisława Jabłonkowskiego i Hieronima Lubomirskiego, a w tle turecki namiot i fragment panoramy Wiednia. Obraz utrzymany jest w ciepłych tonacjach brązów i rozświetlonych żółcieni przypominających paletę Tintoretta, szesnastowiecznego malarza weneckiego. Matejko najchętniej wypowiadał się w pracach o tematyce historycznej. Te zainteresowania ukazują prezentowane w Sali dzieła: Carowie Szujscy na sejmie warszawskim, Wyjście żaków z Krakowa w roku 1549 oraz szkice olejne do płócien: Mikołaj Kopernik, Wacław Wilczek podczas obrony klasztoru w Trzebnicach, Śluby Jana Kazimierza oraz Zygmunt August i Barbara. Kompozycja ta, umieszczona na wprost lustra z XVIII wieku, jest szkicem do obrazu z roku 1867. Szkic, różniący się szczegółami od obrazu, przedstawia wnętrze renesansowej komnaty, w której stoi przytulona do siebie para. Dzieło jest artystyczną wizją Matejki potajemnego spotkania króla Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną na zamku w Wilnie. Jako modeli malarz wykorzystał prawdopodobnie siebie i swoją żonę Teodorę. Należący do niej szkic został zakupiony do Muzeum Narodowego w Krakowie w 1897 roku. Obraz Carowie Szujscy na sejmie warszawskim z 1892 roku przedstawia króla Zygmunta III Wazę w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego, siedzącego na tronie w otoczeniu senatu i dworu podczas uroczystej sesji sejmowej w 1611 roku – po zdobyciu Smoleńska. Król przyjmuje hołd jeńców moskiewskich – cara Wasyla IV Szujskiego i jego braci – wziętych do niewoli pod Kłuszynem przez hetmana Stefana Żółkiewskiego. Tę samą scenę malował Matejko w 1853 roku jeszcze podczas studiów w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych i taki jej nadał tytuł. W centrum kompozycji widzimy hetmana Żółkiewskiego wskazującego na bijących pokłony Szujskich. Przez duże okno witrażowe w tle przenikają promienie słońca. Ściany zdobią tkaniny, a strop dwa wiszące świeczniki. Pochylone nad grupą Szujskich sztandary zdobyte pod Kłuszynem dodają kompozycji dynamizmu. Dzieło cechują szkicowość ujęcia, szorstkość faktury, efekty światłocienia, zawartość kompozycji oraz utrzymana w ciemnych tonacjach kolorystyka. Matejko był też znakomitym portrecistą. Potrafił trafnie oddać cechy charakteru i stany emocjonalne modeli. Uważał, że istotą dobrego portretu jest ukazanie pełnej wiedzy o człowieku. Wczesnymi (tego właśnie rodzaju) pracami Matejki były przede wszystkim wizerunki krewnych i przyjaciół, np.: Kazimierza Stankiewicza, Pauliny Giebułtowskiej, Henryka Gropplera. Jednym z najnowszych nabytków muzeum jest Portret Szymona Darowskiego z 1858 roku, przedstawiający przyjaciela rodziny Matejków, budowniczego, uczestnika powstań – krakowskiego w 1846 i styczniowego w 1863 roku. Matejko malował ten portret jako uczeń Krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych przed wyjazdem na stypendium do Akademii w Monachium, której dyrektor Wilhelm von Kaulbach pisał z aprobatą: Dzieło to cechuje ciekawy zamysł kompozycyjny, swobodne pociągnięcia pędzla, kontrastowe zestawienia kolorystyczne i świetnie namalowana postać. Podobizna Darowskiego widnieje także w innych pracach Matejki: Kazaniu Skargi i Rejtanie oraz Janie Kochanowskim z Urszulką. Do kameralnych, malowanych na zamówienie należą m.in. portrety Parysa i Marii Mauriziów, właścicieli słynnej wówczas krakowskiej kawiarni, czy Łukasza Dobrzańskiego. W późniejszym okresie artysta wykonywał na zlecenie portrety arystokracji, osobistości ze sfer politycznych i naukowych, wprowadzając do tych przedstawień efektowne tło i rekwizyty.
Sala Malarstwa
Jan Matejko – kolekcjoner
Możemy tu zobaczyć przykłady rzemiosła artystycznego z kolekcji malarza. Interesujący jest zespół broni z Bliskiego i Dalekiego Wschodu oraz Europy – perskie tarcze i hełmy z XVIII wieku, tureckie buzdygany, chińskie miecze, fragment zbroi husarskiej z XVII wieku. W kolejnej gablocie znajdują się narzędzia tortur z przełomu XVI i XVII wieku. Odnaleziono je podczas remontu podziemi krakowskiej Wieży Ratuszowej, a Matejko odkupił je, ratując przed zniszczeniem.
Jan Matejko – kolekcjoner
Sale wystaw zmiennych
Dwa pokoje trzeciego piętra od strony ulicy pełniły funkcję mieszkalną. Wynajmowano je lokatorom, mieszkała tu nauczycielka córek artysty, korepetytor synów. Po śmierci malarza urządzono w nich mieszkanie kustosza muzeum, w którym Maciej Szukiewicz spędził lata 1908–1943. Mieszkanie zlikwidowano podczas remontu muzeum w 1953 roku. Dzięki pracom konserwatorskim w latach 2007–2009 odsłonięto tu polichromię z przełomu XVIII i XIX wieku. W tej części domu prezentowane są wystawy i pokazy czasowe z bogatych zbiorów muzeum biograficznego oraz kolekcji innych instytucji oraz osób prywatnych.
Sale wystaw zmiennych
Pracownia
Domowa pracownia artysty została dobudowana w latach 1872–1873. Później Matejko miał też atelier w dworku w Krzesławicach, który kupił w 1876 roku, oraz w Szkole Sztuk Pięknych. Wśród prezentowanych w pracowni przedmiotów znajdują się należące do artysty sztalugi, palety, kuferek na przybory malarskie, a także studia akademickie powstałe w czasach nauki w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Z późniejszego okresu pochodzą Studium zbroi Stefana Batorego z 1871 roku oraz olejne szkice koni. Umieszczony w gablocie wypchany koń w bogatym rzędzie tureckim z początku XIX wieku z osiemnastowiecznym siodłem został zakupiony jako model do muzeum w 1897 roku.
Pracownia
Schody w oficynie
Wstawiony w okno witraż z przedstawieniem grającego na dudach anioła wykonano w Zakładach Żeleńskiego w 1926 roku według projektu Jana Matejki do polichromii kościoła Mariackiego w Krakowie.
Schody w oficynie
Wyjście z oficyny
Wyjście z oficyny prowadzi przez odrestaurowane neobarokowe podwórko do holu kamienicy. Podwórko – z roślinnością i cienistą arkadą – to miejsce odpoczynku gości muzeum w upalne dni. Wychodząc z budynku, zwróćmy uwagę na neobarokową fasadę z groteskowymi maszkaronami oraz herbem artysty – paletą malarską, pędzlami i dwiema księgami pod baldachimem z królewskiego płaszcza. Wielkoformatowe dzieła Jana Matejki możemy obejrzeć w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie.
