Wieża Ratuszowa- oddział Muzeum Kraków

Wystrój sali

Pomieszczenie na I piętrze Wieży Ratuszowej ma plan zbliżony do krzyża greckiego z wysuniętymi aneksami. Sala nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym z dekoracją rzeźbiarską filarów centralnego pomieszczenia oraz kapiteli. Wśród detali architektonicznych zwracają uwagę zastosowane elementy roślinne oraz przedstawienia walczących zwierząt. Źródła tych motywów można odnaleźć w dekoracji rzeźbiarskiej katedry w Pradze (XIV–XIV/XV w.). Architektura pomieszczenia pozwala sądzić, że być może zatrudnieni przy dekoracji pomieszczenia kamieniarze zdobyli doświadczenie, pracując na usługach dworu Habsburgów w XIV i XV w.Wykusze oraz dekoracja rzeźbiarska nadają pomieszczeniu charakter reprezentacyjny. Przypuszcza się, że mogło ono służyć jako kaplica rajców (albo przynajmniej, że była ona tu planowana). Kaplice radzieckie występowały często w ratuszach (w ratuszu praskim właśnie na I piętrze). Były w nich sprawowane msze święte przed obradami rady, a także odbywały się ceremonie związane z zaprzysięganiem burmistrza i rajców. Przy ścianach w pomieszczeniu I piętra krakowskiego ratusza umieszczono kamienne ławy świadczące o tym, że odbywały się tu spotkania, może właśnie nabożeństwa.

Znaki kamieniarskie

W południowo-wschodnim narożniku sali na parterze znajduje się wyjątkowy zespół znaków kamieniarskich, tzw. gmerków, których do dziś zachowało się dwadzieścia. Większość z nich umieszczona jest na tarczach, część zaś jest ich pozbawiona. Gmerki są sygnaturami, które zostawili po sobie pracujący przy budowie mistrzowie kamieniarscy, a także zdobywający fach czeladnicy. O ile ci pierwsi swoje znaki umieścili na tarczach, o tyle znaki czeladników zostały odkute bez tarcz. Wśród znaków znajdują się także dwie daty: 1444 i 1472. Zapisano je jednak przy użyciu XV-wiecznej czcionki. Pierwsza z tych dat może odnosić się do terminu ukończenia prac budowlanych. W przypadku drugiej z nich nie wiadomo, w jakich okolicznościach została wykuta. Znaczenie gmerków, czytelne dla współczesnych im ludzi, jest dla nas obecnie niezrozumiałe. Znaki zostały odkryte w trakcie prac remontowych prowadzonych w latach 60. XX w.

Współczesne kopie odcisków pieczęci radzieckich Krakowa

Wielka pieczęć radziecka Krakowa z początku XIV w. Mniejsza pieczęć radziecka Krakowa z początku XIV w. Dokumenty powstające w kancelarii miejskiej Krakowa opatrzone były pieczęciami. Pozostawały one w gestii Rady Miejskiej. Kancelaria posługiwała się kilkoma rodzajami pieczęci. Wielka pieczęć radziecka była używana rzadko, przede wszystkim do opieczętowywania najważniejszych dokumentów rangi państwowej, np. traktatów pokojowych. Dużo częściej posługiwano się pieczęcią mniejszą, którą uwierzytelniano m.in. wydawane przez radę wilkierze i inne, mniej istotne dokumenty. Na wielkiej pieczęci radzieckiej przedstawiono bramę z fragmentem murów. Po bokach umieszczone są postaci świętych Wacława i Stanisława. Nad środkową wieżą znajduje się orzeł, a obok świętych widnieją herby książąt kujawskich. W bramie ukazana jest postać w pozycji klęczącej. W otoku umieszczono napis SIGILLUM CONSULUM ET COMMUNITATIS CIVITATIS CRACOVIAE. Na mniejszej pieczęci radzieckiej w otoku widnieje napis: SIGILLUM MINUS CIVITATIS CRACOVIE. Został na niej wyobrażony św. Wacław jako rycerz z tarczą. W prawej ręce święty trzyma włócznię, a do pasa ma przytroczony miecz. Po obu jego stronach znajdują się przedstawienia orła i korony oraz napis S. WENCESLAUS.

Współczesna kopia berełka burmistrzów krakowskich

Srebrne i złocone berełko stanowiło insygnium każdego burmistrza Krakowa. Jego kształt nawiązuje do bereł królewskich i rektorskich. Na głowicy berełka wygrawerowano inicjały IHS oraz łaciński napis: IUSTE IUDUCATE F[ILII] H[OMINUM], zaczerpnięty z Psalmu 57 (58),2: „Sprawiedliwie sądźcie synowie ludzcy”. W zbiorach przepisów prawa magdeburskiego, a także w polskich tłumaczeniach i komentarzach, cytat ten posłużył, aby przestrzec sprawujących władzę przed stronniczością. Umieszczenie sentencji na berełku czyni go symbolem władzy pełnionej w oparciu o prawo magdeburskie. Berełko było przekazywane uroczyście każdemu rozpoczynającemu sprawowanie władzy burmistrzowi. Podczas obrad leżało przed nim na stole, a trzymał je w ręku w trakcie ogłaszania ważnych postanowień i oficjalnych wystąpień.

Makieta ratusza krakowskiego w fazie gotyckiej, według stanu z ok. 1524 r.

opracowanie naukowe: dr Waldemar Komorowski realizacja: studio Projektowe Modele Architektoniczne Gottwald, Kraków 2006  

Współczesna kopia pierścienia burmistrzów krakowskich

Pierścień wręczany był każdemu burmistrzowi jako insygnium władzy wraz berełkiem. Na złotej szynie pierścienia wygrawerowano rok jego wykonania – 1532. Z zapisków wydatków Rady Miejskiej wiemy, że w 1590 r. wymieniono zużyte oko pierścienia. Pierścień burmistrzów był równocześnie sygnetem pieczętnym, wiec do wykonania jego oka użyto  twardego szafiru. Przedstawiono na nim herb miasta: fragment murów miejskich z trzema basztami i otwartą bramą z miniaturowym orłem. To jedno z wcześniejszych przedstawień godła Krakowa z orłem w bramie, oficjalnie uznany jako element godła Krakowa w 1661 r. Takie samo godło znajduje się także na drzwiach z Izby Pańskiej.

Współczesna kopia berełka burmistrzów krakowskich

Srebrne i złocone berełko stanowiło insygnium każdego burmistrza Krakowa. Jego kształt nawiązuje do bereł królewskich i rektorskich. Na głowicy berełka wygrawerowano inicjały IHS oraz łaciński napis: IUSTE IUDUCATE F[ILII] H[OMINUM], zaczerpnięty z Psalmu 57 (58),2: „Sprawiedliwie sądźcie synowie ludzcy”. W zbiorach przepisów prawa magdeburskiego, a także w polskich tłumaczeniach i komentarzach, cytat ten posłużył, aby przestrzec sprawujących władzę przed stronniczością. Umieszczenie sentencji na berełku czyni go symbolem władzy pełnionej w oparciu o prawo magdeburskie. Berełko było przekazywane uroczyście każdemu rozpoczynającemu sprawowanie władzy burmistrzowi. Podczas obrad leżało przed nim na stole, a trzymał je w ręku w trakcie ogłaszania ważnych postanowień i oficjalnych wystąpień.

Lada Rady Miejskiej

Skrzynia Rady Miejskiej (zwana ladą od niem. laden – ładować) została wykonana z drewna, obita srebrnymi blachami i wyłożona czerwonym aksamitem. Przechowywano w niej przybory do pisania, pierścień burmistrzów, a także zapewne ważne dokumenty i kosztowności. Wieko lady zwieńczono wyobrażeniem Minerwy w pancerzu i hełmie. Bogini w jednej ręce trzyma berło, w drugiej tarczę, na której ukazano herb miasta. Jej postać jest alegorią mądrych i sprawiedliwych rządów, wiodących do dobrobytu w mieście. Na odwrocie tarczy z herbem widnieje napis: SUMPTO/ MAGISTRAT'/ CRACOV'/ ANNO/ JUBILÆI MAGNI/ 1751, informujący o przypadającym w Krakowie w 1751 r. Roku Jubileuszowym. Rok Święty, jako rok szczególnych łask, był ustanawiany przez papieża. Warunkiem uzyskania odpustu była modlitwa we wskazanych kościołach Rzymu. Z myślą o tych, którzy nie mogli tam dotrzeć, papieże ogłaszali jubileusze dla innych miast, co było dla nich dużym wyróżnieniem. Świętowany w Krakowie Rok Jubileuszowy przyciągnął wielu pielgrzymów. W przygotowanie obchodów zaangażowani byli krakowscy rajcy, a na pamiątkę tej uroczystości sprawili srebrną ladę.

Miecz, początek XVII w.

Współczesna kopia odcisku pieczęci ławniczej Krakowa z początku XIV w.

Funkcjonująca w ratuszu ława miejska posiadała własną pieczęć. Znajduje się na niej postać św. Stanisława w stroju pontyfikalnym umieszczona na pokazanych fragmentarycznie murach miejskich. Po obu stronach świętego ukazane zostały symbole korony oraz orła. W otoku znajduje się napis: SIGILLUM SCABINORUM CRACOVIE CIVITATIS. Pieczęć ławnicza używana była częściej niż pieczęć radziecka. Możemy ją spotkać przede wszystkim na dokumentach sądowych.

Rekonstrukcja portalu i drzwi z Izby Pańskiej w dawnym krakowskim ratuszu

Portret Krzysztofa Naymanowica (ok. 1590–1651), rajcy w latach 1620–1645, autor nieznany, lata 30. XVII w., Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Krzysztof Naymanowic był lekarzem, profesorem i rektorem Uniwersytetu Krakowskiego. Kształcił się nie tylko w Krakowie, ale także na uniwersytetach włoskich. Jako rajca pełnił także m.in. funkcję lonera.

Portret Jana Innocentego Petrycego (ok. 1592-1641), rajcy w latach 1640–1641, autor nieznany, 1627–1634, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Jan Innocenty Petrycy był doktorem medycyny i prawa, historykiem, profesorem Uniwersytetu Krakowskiego oraz praktykującym lekarzem. Jako historiograf uniwersytecki opisał najważniejsze wydarzenia odbywające się w murach krakowskiej akademii.

Rekonstrukcja strojów strażników miejskich

O porządek i bezpieczeństwo w Krakowie, zarówno w dzień, jak i w nocy, dbała straż miejska. Na jej czele stał urzędnik ratusza, tzw. hutman. Był on powoływany przez Radę Miejską, przed którą urzędnik ten składał przysięgę. Funkcja hutmana ratusznego, mimo że niedożywotnia, była niezwykle istotna, tym bardziej, że wspomniany urzędnik nie tylko odpowiadał za organizowanie nocnych patroli, ale po zmroku przejmował obowiązki burmistrza. Wraz z dwoma rajcami czuwał nad prawidłowością obowiązujących systemów metrycznych, tj. miar i wag. Władzy hutmana jako zarządcy ratusza podlegała również służba ratuszna, wśród której znajdowali się m.in. odźwierni Izby Pańskiej, dzwonnik ratuszny czy strzelcy, którzy pełnili funkcję ochroniarzy burmistrza. Hutman sprawował także tzw. sądy hutmańskie – przed jego oblicze trafiali m.in. uczestnicy ulicznych bijatyk i kłótni. Urzędnik ten miał obowiązek stałego przebywania w ratuszu. W przeciwieństwie do pozostałych, mieszkał w nim, w specjalnie do tego przygotowanej izbie na I piętrze ratusza.

Społeczeństwo średniowiecznego i nowożytnego Krakowa dzieliło się na trzy warstwy: patrycjat, pospólstwo i plebs. Najbogatszą i stosunkowo niewielką grupę stanowił patrycjat – najbogatsi obywatele, zazwyczaj kupcy, bankierzy lub przedsiębiorcy, sprawujący władzę w mieście. Najbardziej rozwarstwioną majątkowo grupą było pospólstwo. Należeli do niej wszyscy mieszkańcy miasta posiadający obywatelstwo, przede wszystkim rzemieślnicy. Najbogatsi z nich aspirowali do znalezienia się w warstwie rządzącej. Liczną grupę społeczną w Krakowie stanowił też plebs, do którego zaliczali się najbiedniejsi mieszkańcy miasta, pozbawieni obywatelstwa miejskiego. Tylko osoby wpisane do prawa miejskiego mogły być pełnoprawnymi obywatelami gminy. Decyzja o przyjęciu konkretnej osoby w poczet mieszczan krakowskich należała do Rady Miasta. Żeby stać się obywatelem Krakowa, należało wykazać się odpowiednim urodzeniem, co musieli dodatkowo potwierdzić świadkowie. Nowy obywatel Krakowa zobowiązany był do zakupu w mieście nieruchomości, sprowadzenia do miasta żony lub – w przypadku nieżonatych – założenia rodziny, co zapobiegało procederowi posiadania podwójnego obywatelstwa. Wśród mieszczan krakowskich spotykamy ludzi różnego pochodzenia. Poza ludnością polską dosyć liczną grupę stanowiła ludność niemiecka. O jej liczebności i znaczeniu świadczy fakt, że pierwotnie księgi miejskie prowadzono w języku niemieckim. W XVI w. zaczęli coraz liczniej napływać do Krakowa Włosi. Wśród mieszczan obcego pochodzenia należy wymienić także Węgrów, Walonów, Flamandów czy Szkotów. Z czasem obcokrajowcy ulegali polonizacji, czego dowodem była zmiana nazwiska na polsko brzmiące. Mieszczanie krakowscy byli barwną społecznością. Strój wyrażał status społeczny noszącej go osoby. Ubiory najuboższych szyte były głównie z tkanin lnianych i wełnianych. Bogatsi mieszczanie chętnie sięgali po tkaniny jedwabne, które sprowadzano ze Wschodu lub z Włoch. Stroju dopełniały odpowiednie nakrycia głowy, rękawiczki i biżuteria. Najbogatsi mieszczanie nosili stroje pełne przepychu, co powodowało, że kolejni królowie oraz Rada Miejska zakazywali w tzw. ustawach przeciwko zbytkowi noszenia szczególnie wystawnych elementów ubioru oraz szycia ich z drogich tkanin. Regularne przypominanie zakazów świadczyło o tym, że ich przekraczanie było na porządku dziennym, pomimo grożącej za to konfiskaty wystawnego ubioru przez patrolującą miasto straż miejską.

Rekonstrukcja ubioru zamożnej mieszczanki krakowskiej z 2. połowy XV w.

Opracowanie na podstawie źródeł ikonograficznych i pisanych: suknia wierzchnia, suknia spodnia, koszula, zawój  – wykonane z tkanin naturalnych lub imitujących wzorzyste tkaniny średniowieczne. Rekonstrukcja: dr Maria Molenda.

Warsztat miecznika, ilustracja z Kodeksu Baltazara Behema, Kraków, 1505 r. 

Pierwsze informacje źródłowe o cechach rzemieślniczych w Krakowie pochodzą z 2. połowy wieku XIV, jednak można sądzić, że cechy istniały już wcześniej. W XV w. przynależność do cechu była warunkiem legalnej działalności rzemieślniczej w mieście. W Krakowie działało już wówczas około 40 cechów gromadzących rzemieślników z 60 specjalizacji. Tylko posiadający obywatelstwo miejskie mistrz mógł należeć do cechu i prowadzić warsztat. Statuty cechów zatwierdzane przez Radę Miejską zawierały zasady kształcenia i pracy w warsztacie, a ponadto wytyczne moralnego prowadzenia się członków cechu. Kolejni władcy nadawali cechom przywileje gwarantujące wyłączność produkcji wyrobów i ich sprzedaży na terenie miasta. W XV w. w mieście pojawiła się grupa przeszkodników (zwanych też partaczami), czyli nielegalnie działających rzemieślników, którzy z różnych powodów (złego urodzenia, ubóstwa, braku obywatelstwa miejskiego) nie mogli odbyć oficjalnego szkolenia zawodowego lub przystąpić do cechu.

Portret Katarzyny Przybyło, M. Schilling (?), Kraków, 1534 r., MHK-623/II

Katarzyna Przybyło była żoną Grzegorza (zm. w 1547 r.), krakowskiego złotnika i  starszego cechu złotników. Jej mąż pełnił również funkcję ławnika, a następnie rajcy krakowskiego.

Portret Grzegorza Przybyło, M. Schilling (?), Kraków, 1534 r., MHK/624/II

Grzegorz Przybyło (zm. w 1547 r.) był krakowskim złotnikiem i starszym cechu złotników. Pełnił również funkcję ławnika, a następnie rajcy krakowskiego. Jako bogaty mieszczanin krakowski został sportretowany wraz ze swoją żoną, Katarzyną.